Hannes Hafstein
Hannes Þórður Hafstein var fæddur á Möðruvöllum í Hörgárdal 4. desember 1861.
Foreldrar hans voru Jörgen Pétur Havstein, sem var amtmaður norðan lands í 20
ár, og 3. k.h. Kristjana Gunnarsdóttir frá Laufási, alsystir Tryggva
bankastjóra. Hannes varð stúdent frá Lærða skólanum í Reykjavík 1880 og cand.
juris frá Kaupmannahafnarháskóla 1886. Hann orti mikið í Kaupmannahöfn, var þar
einn Verðandimanna, málsvari raunsæisstefnu (realisma) í bókmenntum, enda
lærisveinn og í vinfengi við Georg Brandes, áhrifamesta andlegan leiðtoga
Danmerkur. Var Hannes orðinn snilldarskáld og þjóðkunnur af ljóðum sínum, er
hann kom heim til Íslands hálfþrítugur. Hann var settur sýslumaður í Dalasýslu
þá um haustið og málaflutningsmaður við landsyfirréttinn fyrri hluta árs 1887 og
1890-93. Landshöfðingjaritari frá 1. sept. 1889 og endurskoðandi við Landsbanka
Íslands 1890-1896. Skipaður sýslumaður í Ísafjarðarsýslu og bæjarfógeti á
Ísafirði 1895, tók við hvoru tveggja vorið 1896. Ungur hóf hann afskipti af
þjóðmálum, var fulltrúi á Þingvallafundinum 1888; foringi Heimastjórnarflokksins
1901-12. Var hann hár vexti, fríður sýnum, skemmtilegur í viðkynningu,
glæsilegur á velli og sem fæddur foringi. Hannes var alþingismaður
Ísafjarðarsýslu 1900-02 og Eyfirðinga 1903-16; 1. landskjörinn alþm. 1916 (er
landskosningar fóru fram í fyrsta sinn) og allt til 1922, en sat síðast á
Alþingi sumarið 1917. Skipaður ráðherra Íslands, fyrstur Íslendinga, 31. jan.
1904 frá 1. febr. sama árs, en með því komst stjórnarráðsyfirstjórn inn í
landið. Fekk lausn frá því embætti 31. marz 1909. Varð bankastjóri í
Íslandsbanka degi síðar, en skipaður ráðherra Íslands á ný frá 25. júlí 1912;
fekk lausn 21. júlí 1914. Aðalviðfangsefni í ráðherratíð hans voru ritsímamálið
og viðleitni til samkomulags um tengsl Íslands og Danmerkur. Hann var
kjarkmikill og framfarasinnaður stjórnmálamaður, starfssamur, þegar hann hafði
áhugamálum að sinna, en hneigður til glaðværðar. Forseti sameinaðs þings var
hann 1912. Skipaður í milliþinganefnd um sambandsmálið 1907, varaformaður
hennar, skipaður í mþn. um rannsókn á fjármálum landins 1911 og aðra um
skattamál; kosinn í velferðarnefnd 1914. Hannes varð svo 1. sept. 1914
bankastjóri í Íslandsbanka. Missti hann heilsu (fekk slag) þá um haustið, en
gegndi því starfi til 1917, er hann varð aftur fyrir heilsubresti, sem hann náði
sér ekki af, og varð þá að hætta bankastjórastarfi. Hannes lézt 13. desember
1922 í Reykjavík. Hann var eitt bezta ljóðskáld sinnar tíðar og naut fyrir það
mikilla vinsælda. Átti hlut að bókinni Verðandi, Khöfn 1882. Fyrsta bók hans
sjálfs var Ýmisleg ljóðmæli, Rv. 1893; aukin útgáfa 1916 og fleiri útgáfur
síðar, m.a. heildarútgáfa 1968 í umsjá Tómasar Guðmundssonar, einnig sérútgáfur
úr verkum hans. Eitt glæsilegasta verk hans, sem jafnan verður talið dæmigert um
framfarahug hans og trú, er kvæðið Aldamótin (Drottinn, sem veittir frægð og
heill til forna ...), flutt í miklu samsæti á nýjársdag 1901. Hannes skrifaði
gott Æfiágrip Jónasar Hallgrímssonar framan við Ljóðmæli hans 1883 (endurútgefið
nokkrum sinnum), gaf einnig út Kvæði og kviðlinga Bólu-Hjálmars. Ritaði um
Þjóðfundinn 1851 í Andvara 1902, um Georg Brandes, Cavour og Garibaldi, ýmsar
skýrslur í Landshagsskýrslum, eina gamansögu, fáeinar þýðingar, m.a. um George
Sand, auk ljóðaþýðinga, t.d. var hann einn mesti Heineþýðandi Íslendinga. Hannes
var heiðursfélagi Hins íslenzka bókmenntafélags, Dannebrogmaður, riddari og
kommandör 2. og 1. stigs af Dannebrogorðunni, stórofficeri í frönsku
heiðursfylkingunni, stórkrossriddari af St. Olavsorðunni. Honum var reist
líkneski í Reykjavík, sem stendur fyrir framan Stjórnarráðshúsið við Lækjargötu.
Kona hans (1889) var Ragnheiður Stefánsdóttir Thordersen, f. 1871, d. 1913,
kjördóttir Sigurðar lektors Melsted. Var hún fríðleikskona og skörungur. Þau
áttu tíu börn, þar af átta sem upp komust, og eru ýmsir afkomendur þeirra
þekktir menn.
Heimildir:
Lögfræðingatal (1976), 262-4; þar er vísað til fjölda annarra heimilda.
Íslenzkar æviskrár II, 312-13.
Hver er maðurinn? I, 276-7.
Merkir Íslendingar, IV, 351-389, eftir Þorstein Gíslason ritstjóra.
Halldór Hermannsson: Icelandic author to-day, Ithaca 1913.
Bjarni Benediktsson, Land og lýðveldi II, 173-185: Stjórnmálamaðurinn Hannes
Hafstein.
Vilhjálmur Þ. Gíslason: Hannes Hafstein, inngangur að úrvalsljóðaútg. 1946.
Tómas Guðmundsson: inngangur að Heildarútgáfu af ljóðum H.H., Rv. 1968.
Eggert Ásgeirsson: æviágrip Hannesar í Briemsætt, II (1990), s. 429-32.
Sigurður A. Magnússon: Þeir settu svip á öldina, íslenzkir stjórnmálamenn
(1983), bls. 35-51. Í Niðjaskrá í sama riti er yfirlit um afkomendur Hannesar,
bls. VI-X, en ýtarlegra niðjatal með myndum er í Briemsætt II, 428-62.
Aðalheimild um ævi Hannesar er þó hið mikla verk Kristjáns Albertssonar: Hannes
Hafstein, ævisaga í þremur bindum, Rv. 1961-64, endurútgefin 1985 og í þriðja
sinn í styttri útgáfu Jakobs F. Ásgeirssonar 2004.
Guðjón Friðriksson vinnur nú að nýrri ævisögu Hannesar Hafstein.
Jón Valur Jensson tók saman.
|